Ankara Meclisi, birkaç sene sonra padişahın da ipini çekmişti

23 Nisan 1920’de vatanı düşmandan, padişahı esaretten kurtarmak üzere açılan Ankara Meclisi, birkaç sene sonra padişahın da ipini çekmişti.Türkiye’nin parlamento mazisi 1876’ya kadar uzanır. İlk parlamentonun ömrü Rus harbi sebebiyle kısa sürmüş; 1908’de tekrar açılan parlamento ve demokrasi 1920 senesine kadar patırtılı da olsa varlığını devam ettirmiştir.

“İstanbul’daki teşkilatımız”1918, Osmanlı Devleti’nin felâket yılıdır. Ordu mağlup olmuş; İstanbul fiilen işgal edilmiştir. Kendilerinden hesap sorulacağından korkan komitacı liderler yurt dışına kaçarken, geride kalanlara iktidar mücadelesini sürdürme talimatı verdi.Karakol Cemiyeti böylece doğdu. Nutuk’ta, “İstanbul’daki teşkilatımız” diye bahsedilen, işte budur. Maksadı, memlekette kalan İttihatçıları, halkın intikamından korumak; bunun için de onları Anadolu’ya gönderip, burada mukavemet hareketi kurmak suretiyle iktidarı tekrar ele geçirmek idi.

Anadolu’daki hareketi, müdafaai hukuk adıyla teşkilatlandırdı; İstanbul’daki komitecileri ve ordu mühimmatını kaçırarak bu harekete kan verdi. (Sonradan Sovyet yardımı sebebiyle Ankara ile ters düşen ve artık vazifesi biten cemiyet, Nisan 1920’de dağıtıldı.)

İttihatçıların ekseriyette olduğu meclis feshedildi. Bu arada Karadeniz mıntıkasında çetelerin Rumlara baskı yaptığı haberi geldi. Bu, müttefikleri tahrik edip, işgali genişletebilirdi. Bundan korkan İstanbul, bu cemiyetleri kontrol altına alıp, sulh müzakerelerinde elinde bir koz tutmayı düşündü.

Bunun için Anadolu’ya gönderilmek üzere seçilen kişi, padişahın yaverlerinden, yani askerî müşavirlerinden Mustafa Kemal Paşa’dır. İttihatçı maziden gelen Paşa, popülaritesi ve Enver Paşa’ya muhalefeti sebebiyle müttefiklerin de kabul edebileceği bir isimdi.

Ama işler, İstanbul’un arzusu gibi gitmedi. Paşa, sivil ve askerî mukavemet hareketini arkasına alarak Sivas’ta heyeti temsiliye adıyla alternatif bir hükümet kurdu. Ayrıca seçimlerin yenilenmesi kararı çıktı.

Heyeti Temsiliye, içten içe seçime karşıydı. Zira yeni meclis toplanınca, işi bitecekti. Bu sebeple Paşa, meclisin İstanbul’da değil, demiryolunun geçtiği merkezî bir şehir olan Ankara’da kendi kontrolünde toplanmasını istedi; muvaffak olamayınca, başka bir yol izledi.

Planlı bir oyun

1919’da yapılan seçimlerde, Ankara’daki yeni hareket, kendi yandaşları dışında kimsenin seçime katılmasına izin vermedi. İki kişi dışında, seçilen 140 mebusun hepsi Ankara’nın adamıydı. Kemal Paşa, seçildi; ama tevkiften korktuğu için gitmedi. Mebusların 1/3’i meclise katılmadı.

12 Ocak 1920’de İstanbul’da toplanan Meclisi Meb’usan, mübalağalı bir sulh manifestosu Misakı Millî’yi kabul edince, 16 Mart’ta İngilizler meclisi dağıtarak Ankara’nın önünü açtı. Aslında bu, planlı oyundan başka bir şey değildi.

İşi, Ankara’dan gönderilen Rauf Bey (Orbay) yürütmüştür. Nitekim hatıralarında, canını ortaya koyarak İngilizleri tahrik edip meclisi basmaya ikna ettiğini; bunu önceden Kemal Paşa ile kararlaştırdıklarını anlatır.

Mebusların ileri gelen birkaçı İngilizlerce Malta’ya sürülmüş; bir kısmı Ankara’ya kaçmıştır. Ankara’nın istediği de budur. Böylece Ankara, mukavemetin merkezi; Mustafa Kemal de münakaşasız lideri hâline gelmiştir.

Yeni meclis, 23 Nisan 1920’de,  Ulus’taki İttihat ve Terakki Lokali olan Ankara taşından 2 katlı yeni ve abidevi bir binada 115 kişiyle toplandı. Ankara’yı işgal eden Fransızlar, kışla olarak kullandığı bu binayı boşalttı. Çatı kiremitleri evlerin damlarından, milletvekili sıraları Ankara Muallim Mektebi’nden, mobilyalar resmi dairelerden, gaz lambaları kahvehanelerden getirildi.

Meclisin açılışı Cuma gününe getirildi.  Açılmadan evvel, Hacıbayram Câmii’nde namaz kılınıp, dua edildi. Kurbanlar kesildi, Buhârîler okundu. Meclis salonunun duvarında, “Onların işi meşveret iledir” mealindeki âyeti kerime asıldı. Bunlar, Osmanlı Devleti’nde bile rastlanmayan gösterilerdi.

Bir yandan padişaha hürmetkâr; ama İstanbul hükûmetlerini ağır itham eden bir politika takip edilmiş; Anadolu vilâyetleri, yavaş yavaş güzellikle veya zorla Ankara’ya bağlanmıştır.

Meclis Hükümeti

Meclisin reisliğine Mustafa Kemal Paşa getirildi. İlk konuşmasında, padişahı öven ve kendilerinin onun itaatkâr kulları olduğunu beyan eden bir konuşma yaptı. “İnşallah padişahı âlempenah efendimiz hazretlerinin sıhhat ve âfiyetle ve her türlü kuyûdâtı ecnebiyyeden âzâde [ecnebi baskısından kurtulmuş] olarak tahtı hümâyunlarında dâim kalmasını eltâfı ilahîden tazarru eylerim [Allah’tan dilerim].”

Meclisin, İstanbul’dakinin devamı gibi davrandığı şuradan bellidir ki, ilk olarak, Meclisi Meb’usan’ın tamamlayamadığı ağnam vergisi ile alâkalı teklifi görüşmeye açmıştır. Böylece meclise bir meşruluk temeli bulunmuş; hareketin isyan olmadığına dair imaj verilmiştir.

Bununla beraber memleketteki bütün icraatın yegâne mercii olarak meclis gösterildi ki, bu, Ali Şükrü Bey’in tabiriyle, bir ihtilal meclisidir. Hatta Hasan Basri Çantay, Ağustos 1920’de meclis kürsüsünden halifeyi tanımadığını açıkça söyleyebilmiştir.

Meclis, 1921 tarihli Teşkilatı Esasiyye Kanunu ile yasama, yürütme ve yargı gücünü elinde tuttuğunu deklare etti. Bunda bulunmayan hükümler için, Osmanlı Kanunı Esasî’si tatbik olunuyordu.

Meclis Hükümeti adı verilen bu sistemde, parlamento güçlüdür; meclis çatısı altında faaliyet gösteren bir heyet, kabine gibi icra işlerini yürütür. Ayrıca başbakan ve cumhurbaşkanı yoktur. Zira Rousseau’nun tesirindeki Kemal Paşa, kuvvetler ayrılığına şiddetle karşıdır.

Meclise evvela Millet Meclisi deniyordu. Sonradan Meclisi Meb’usan’a ilaveten, “genişletilmiş meclis” manasına Büyük Millet Meclisi; 1921'de Türkiye kelimesi eklenerek Türkiye Büyük Millet Meclisi dendi.

Mensuplarına artık mebus değil, milletvekili deniyordu. Bunları müdafaai hukuk cemiyeti direktifiyle, halk değil vilayet, sancak, belediye meclisi ve ikinci seçmenler seçmiştir.

66 sancaktan peyderpey 349 kişi ve dağıtılan İstanbul meclisi âzâlarından 82’si Ankara’ya geldi. 1922’de Malta’dan dönen 14 eski İstanbul meclisi âzâsı da katıldı. Meclisin yekûnu 437’dir. Gelmeyen veya gelemeyenler 30 kişidir.

Mecliste, sonradan Sovyetlere verilen Batum temsilcileri bile vardır Bugün kaza olan Biga, Doğubayezid, Ergani, Gelibolu, Genç, Oltu ve Şebinkarahisar, o zaman sancak olduğu için milletvekili göndermiştir.

Milletvekilleri, memur (%36), serbest (%34), asker (%15), ulema (%9) olmak üzere çeşitli meslek ve sosyal sınıflara mensuptur. %42’si yüksek tahsillidir. %60’ı ecnebi lisan bilmektedir. %42’si 3540 yaş arasındadır. Sarıklı, fesli, kalpaklı, poşulu halleriyle mütecanis gözükmeyen milletvekillerinin zihniyetleri aslında birbirine yakındı.

İktidarı 10 sene elinde tutan İttihat ve Terakki Fırkası, taşrada teşkilatlanma imkânı bulmuştu ve güçlüydü. Bu sebeple milletvekillerinin büyük ekseriyeti ya bizzat İttihatçı, ya da sempatizan idi. Ankara Hareketi, bir manada Yeniİttihatçı bir hareket olarak görülmüştür. İstanbul’un Ankara’ya karşı temkinli duruşunun ve halk isyanlarının bir sebebi de budur.

Nüfusun hâlâ mühim bir kısmını teşkil ettiği halde, bir tane bile gayrımüslim milletvekili yoktur. Bu da meclisin demokratikliğine gölge düşüren başka bir husustur..

1921’de askerî vaziyet kritikleşince, meclisin salâhiyetleri başkumandan sıfatıyla Kemal Paşa’ya devredilmiş; 1922’deki 3. uzatmadan sonra bu salâhiyeti geri almak isteyen meclise meydan okuyarak devletin fiilî hâkimi hâline gelmiştir.

Duvardan “Onların işleri meşveret iledir” âyeti indirilip, yerine “Hâkimiyet milletindir” yazısı asılmıştır. Böylece vatanı düşmandan, padişahı da esaretten kurtarmak üzere açılan Ankara Meclisi, 2 sene sonra 1 Kasım 1922’de padişahın da ipini çekmiş; sivil bir darbe ile rejimi tamamen değiştirmiştir.

İlk mecliste siyasî partiler mevcut değildir. Mecliste sonradan Halk Partisi adını alacak olan Birinci Grup hâkimdir. Karşısında İkinci Grup diye bilinen sert bir muhalefet vardır. Bunlar, tutucu kişiler değildir. Bilakis şahıs diktatoryasına karşı, demokrat ve liberaldir. Cumhuriyet devri muhalefetinin nüvesini teşkil eder.

Ateşli muhaliflerden Trabzon milletvekili Ali Şükrü Bey, hususi muhafız Topal Osman tarafından katledilmiştir. Bu cinayet, ilk meclisin şerefine gölge düşürmüştür.

Birinci Grup bazen öyle sıkıştırılmıştır ki, Gazi, 28 Haziran 1923’te meclisi dağıtıp kendi tabiriyle “Kız gibi bir meclis” kurarak, tamamı kendi taraftarlarından teşekkül eden yeni bir meclis kurdu. Lozan’ı bu meclise kabul ettirebilmiştir. Buna rağmen 14 milletvekili red oyu kullanmıştır. Ertesi sene yeni binasına taşınan ve Büyük Önder’in talimatları istikametinde inkılâpları yapacak olan meclis, artık budur.

Prof. Dr. Ekrem Buğra EKİNCİ. 20 Nisan 2020