Bu enkaz senesinde tahta çıkan Sultan Vahîdeddin, bu hâdiselerden mesul gördüğü Meclisi feshetti. İttihatçı ileri gelenler, müsait vasatta tekrar dönmek üzere yurt dışına kaçtılar. Geri kalanların bir kısmı Anadolu’ya geçti. Bir kısmını ise İngilizler Malta’ya sürdü.
Seçimler yapıldı ve Osmanlı Meclisi, 1920’de İstanbul’da tekrar toplandı. Mustafa Kemal Paşa, mebus seçildiği halde, istikbalde olacakları bilircesine gitmedi. O, meclisin Ankara’da ve kendi kontrolünde olmasını istiyordu. Yine de mebusların ekseriyeti, Ankara’nın desteklediği şahıslardı. Bunlar, Ankara’nın süfle ettiği Misak-ı Millî denilen ve ülkenin sınırlarına dair bir kararı kabul edince, İngilizler meclisi dağıttı. Mebuslar, Ankara’ya geçti ve yeni meclis 23 Nisan 1920’de burada toplandı. Mustafa Kemal’in istediği oldu. Ankara, adeta bu meclisin dağıtılması için elinden geleni yapmıştı.
Böylece Ankara’da, bir Yeni-İttihatçı hareketi meydana geldi. İngilizler, saltanatın defterini çoktan dürmüştü. Dünyanın dörtte birine hâkim bulunan ve ehemmiyetli Müslüman nüfusa sahip İngiltere, 19. asırda politikasını halifeliğin gücünün azaltılması ve kaldırılması üzerine yoğunlaştırmıştı. Siyasî ibre Ankara’ya dönünce de, Londra, artık desteğini gizlemez oldu.
Bir yandan Fransız, İtalyan, Rus ve İngilizlerle diyalog yürüterek, cepheyi daraltmış; bir yandan da fırsat düştükçe, muhalif kitleyi tesirsiz hâle getirmeye muvaffak olmuştur.
Paşalar komplosu
Nutuk’ta bu hâdiseden hayli tedirgin olduğunu anlatan Gazi, kendisiyle ahenkli çalışacak bir hükümet kurulabilmesi için bir kriz planladı. Önce hayli yıpranan başvekil Fethi Bey’in ve Fevzi Paşa dışındaki bakanların istifasını aldı. İleri gelen muhaliflerin şehir dışında olduğu 28 Ekim gecesi, Çankaya’da kendisine sadık yedi kişiyle toplandı. Ertesi günü hükümetin kurulmasını engelleyici konuşmalar yapmalarını istedi. Hepsi dağılınca, İsmet Paşa kaldı. Ona, cumhuriyetin ilanına dair kanun teklifini yazdırttı. 29 Ekim sabahı, olup bitenlerden habersiz Meclis toplandı. Ama bir türlü ekseriyetin desteğini alabilecek bir hükümet listesi hazırlanamadı. Kime gidildiyse, önceden tenbihli oldukları için kabul etmediler. (O zaman bakanları, Meclis seçerdi.) Meclis, son çare Gazi’ye müracaat etti. O da, kanun teklifini Meclise verdi. Buna göre, rejimin adı cumhuriyet olarak konuluyor; başvekili seçme salahiyeti reisicumhura; vekilleri (bakanları) seçme salahiyeti de başvekile veriliyordu. Meclis, teklifi geceleyin düşük bir oyla kabul etti; 264 mebustan, 158’i evet demişti. Anayasa değişikliğinin mutlak ekseriyetle yapılabilmesi hükmü, burada da tatbik edilmemişti. Yakub Kadri’ye göre, mebusların derdi cumhuriyet değil; otoriterleşme ile idi. Basın, cumhuriyetin alelacele ilanına şaşırmıştır. Ancak böylece hem muhalifler sindirilmiş; hem de halifeye haddi bildirilmiştir. Birkaç ay sonra halifelik tamamen kaldırılacak; rejim teminat altına alınacaktır.
Karagöz mizah mecmuasında cumhuriyetin ilanına dair karikatür
Hakimiyet-i Milliye gazetesinin cumhuriyetin ilanını haber veren 30/X/1923 nüshası
